REPUBLIKANIZM SZLACHECKI

Zwolennicy idei republikanskich odwoluja sie czesto do tradycji starozytnego Rzymu. Wzoru mozna jednak szukac blizej, w rozwiazaniach charakterystycznych dla polskiej demokracji szlacheckiej.

Rzeczpospolita Polsko-Litewska (XVI-XVII wieku) stanowila niezwykle interesujace zjawisko. Byla najbardziej demokratycznym panstwem owczesnej Europy. Prawa obywatelskie, choc ograniczone do stanu szlacheckiego, obejmowaly 10% mieszkancow kraju. Byl to najwyzszy odsetek na kontynencie. Wystarczy wskazac, ze w Anglii w pierwszej polowie XIX wieku prawa wyborcze przyslugiwaly jedynie 3% ludnosci.

Decydujaca role w panstwie odgrywala szlachta. Kluczowa role dla uformowania sie jej swiadomosci zbiorowej odgrywaly przywileje stanowe. W kwestii swobod osobistych szlachta polska znacznie wyprzedzala wszystkie inne stany w Europie. Szlachta miala poczucie bezpieczenstwa osobistego, ochrona przed samowola wladzy. Przwilej Neminem captivabimus (1425) zabranial uwiezienia i karania szlachcica bez wyroku sadowego (chyba ze zostal schwytany na goracym uczynku zabojstwa, podpalenia, kradziezy czy gwaltu). Wyprzedzal on o cale 250 lat slynny angielski Habeas Corpus Act (1679). Od 1505 roku (konstytucja "nihil novi") bez zgody szlachty nie mozna bylo nakladac podatkow, zwolywac pospolitego rudzenia, wypowiadac wojen ani uchwalac zadnych nowych ustaw.

Fundamentem ideologii politycznej szlachty polskiej byla "zlota wolnosc". Jeden z publicystow w XVII wieku przekonywal, ze o ile inne narody "maja miedzi, zlota, srebra dostatek, o tyle narod polski szczera wolnosc za najswietrze skarby sobie poczyta". Nalezy podkreslic, ze pojecie wolnosc pojmowano nie tylko jako niezaleznosc od naciskow i wplywow zewnetrznych, ale przede wszystkim jako mozliwosc uczestniczenia w zyciu publicznym. Szlachcic dysponowal prawem wyboru reprezentantow, wypowiadania sie w kwestiach publicznych, stowarzyszania sie (konfederacja), wyboru wyznania. Szczegolnie ceniona wartoscia byla wolnosc slowa, swoboda nieskrepowanego wyrazania opinii. Anonimowy podroznik angielski odwiedzajacy Polske pod koniec XVI wieku notowal ze zdumieniem: "Kazdemu szlachcicowi wolno przemawiac bezkarnie, wypowiadac wszystko, co mu przyjdzie do glowy".

Jednym z najbardziej charakterystycznych elementow ustrojowych Rzeczypospolitej byla wolna elekcja (1572). Monarcha wybierany byl przez ogol braci szlacheckiej w wyborach powszechnych. Kazdy szlachcic dysponowal jednym glosem (zasada viritim). Monarcha byl glowa panstwa, spelnial funkcje wspolczesnego prezydenta. Jak pisze Norman Davies, krola Rzeczpospolitej mianowano kims w rodzaju dozywotniego dyrektora, zatrudnionego na podstawie specyficznego kontraktu. Szlachta miala nie tylko prawo, ale i obowiazek wypowiedziec posluszenstwo wladcy, jesli sprzeniewierzyl sie jego postanowieniom.

Wladza krolewska w porownaniu do innych panstw Europy byla znacznie ograniczona. W 1537 ks. Jan Chojecki kanclerz wielki koronny pisal do Albrechta Hohenzollerna: "jesli myslisz, ze krol moze szlachte poskromic, bardzo sie mylisz: jest nas niezliczona liczba". Wladcow traktowano z szacunkiem, ale bez unizonosci. Mikolaj Kazimirski, ktorego Stefan Batory nazwal "blaznem", odpowiedzial zdecydowanie: "Nie jestem blaznem, lecz obywatelem, ktory wybiera krolow i obala tyranow", co trudno traktowac inaczej niz w kategoriach subtelnego ostrzezenia.

Szlachta dysponowala znacznym wplywem na kierunki rozwoju panstwa. Od konca XVI wieku poslowie byli zobowiazani do skladania na sejmikach sprawozdan ze swej dzialalnosci w sejmie. Jak pisze Edmund Opalinski w Rzeczypospolitej funkcjonowal unikalny system laczacy w sobie demokracje posrednia (Sejm) i bezposrednia (sejmiki). System demokracji bezposredniej wzmacniany byl przez sejmiki elekcyjne, na ktorych dokonywano wyboru urzednikow ziemskich, sejmiki deputackie, na ktorych wybierano sedziow Trybunalow Koronnego i Litewskiego (od 1581) oraz tzw. sejmiki gospodarcze (polowa XVII w.), powolane do regulowania spraw lokalnych. Szlachta posiadala rowniez prawo delegowania do krola poselstw przedstawiajacych jej postulaty. Znaczenie aktywnosci obywatelskiej wzrastalo w okresie bezkrolewia, kiedy wladze przejmowaly tzw. konfederacje kapturowe. W okresie I Rzeczypospolitej funkcjonowalo prawdziwe spoleczenstwo obywatelskie. Panstwo nie tylko nominalnie, ale faktycznie tworzone bylo przez obywateli.

Wielu badaczy opisujacych I Rzeczypospolita stawialo teze o anarchizacji zycia spolecznego w tym czasie. Jednak jak wskazuje Janusz Tazbir szlacheckiemu przywiazaniu do "zlotej wolnosci" towarzyszyl szacunek do tradycji, poczucie sprawiedliwosci i wspolodpowiedzialnosci za losy panstwa, oraz legalizm i niechec do warcholskich i nieodpowiedzialnych wystapien. Panstwo traktowane bylo jako dobro wspolne, Res Publica, o ktore nalezalo dbac i ponosic za nie odpowiedzialnosc. Szymon Starowolski wskazywal: "kazde panstwo takie zmniejsza sie, kedy bardziej obywatele prywatni bogaca sie sami, nizeli skarb pospolity i kedy pilniej ludzie okolo swoich rzeczy chodza, nizeli okolo dobra pospolitego wszystkich obywateli, a zwlaszcza ci, co sa na przelozenstwie". Rzeczpospolita nazywano: "matka nasza mila, matka nas wszystkich".

Szlachte polska charakteryzowala niechec do gwaltownych, radykalnych rozwiazan. Poszukiwanie kompromisu bylo stalym elementem kazdego konfliktu. Brac szlachecka cenila sobie postawy pacyfistyczne Bardzo charakterystyczny byl opor przd prowadzeniem wojen ekspansywnych, militarnych awantur. Przejawem takiej postawy stanowil sprzeciw szlachty wobec planow wyprawy przeciw Turcji lansowanych przez Wladyslawa IV w 1646 roku. Dazono do utrzymywania poprawnych stosunkow z sasiadami. Jednoczesnie, w razie zagrozenia zewnetrznego, szlachta byla gotowa do swiadczen finansowych i osobistego udzialu w wojnie. Wystarczy wskazac, ze wojna ze Szwecja 1655-1660 toczyla sie w duzej mierze w oparciu o pospolite ruszenie.

Najbardziej kontrowersyjnym elementem republikanizmu szlacheckiego byla zasada jednomyslnosci. Decyzje nie byly wiazace jesli nie wyrazila na nie zgody cala obradujaca szlachta. Wystarczyl glos sprzeciwu, aby uniemozliwic przyjecie propozycji. "Liberum veto" doprowadzilo w konsekwencji do paralizu panstwa. Nalezy jednak pamietac, ze z zalozenia instytucja ta sluzyc miala obronie praw mniejszosci politycznych.

Rzeczpospolita Polsko-Litewska roznila sie w sposob zasadniczy od innych panstw owczesnej Europy. Na tle absolutystycznej Francji, Hiszpanii czy Rosji jawila sie jako swoisty fenomen polityczny. Co charakterystyczne, zachodni mysliciele opisujac ustroj Rzeczpospolitej nie postrzegali jej jako monarchii. Przedstawiano ja jako republike. Polskiego wladce okreslano mianem "pierwszego urzednika", "kuratora" czy "przewodniczacego".

Wiele zasad, ktorymi rzadzila sie Rzeczpospolita szlachecka stanowi fundament wspolczesnych demokracji. Jak pisze Norman Davies: "W epoce, w ktorej wiekszosc Europejczykow wychwalala zalety monarchizmu, absolutyzmu czy wladzy panstwowej, szlacheccy obywatele Polski i Litwy glosili chwale swej "zlotej wolnosci", prawa do wypowiedzenia posluszenstwa, umowy spolecznej, swobod jednostki, zasady rzadow w oparciu o powszechna zgode, zalet niezaleznosci. Koncepcje te wystepuja powszechnie w ideologii wspolczesnych liberalnych demokracji".

Literatura: 1. Edward Opalinski, Obywatel i panstwo. Wokol Rzeczypospolitej Obojga Narodow, "Przeglad Polityczny", nr 67/68, 2004.
2. Edward Opalinski, Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587-1652, Warszawa 1995.
3. Janusz Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce: rozkwit, upadek, relikty, Warszawa 1983.
4. Norman Davies, Boze igrzysko, Krakow 1991, t.1 (Tomasz Tokarz, "Republikanizm szlachecki w Polsce XVI-XVIII w." - http://wielkapl.haa.pl/articles.php?id=33).