SPOLECZNY, ktorego geneza siega czasow wczesnohistorycznych, wytworzyl sie z grup rycerskich, opierajacych sie na wlasnosci ziemskiej, z wiazkach rodowych i nadawanych przez panujacych prawach i przywilejach. Stan szlachecki wywodzi sie ze sredniowiecznego rycerstwa. Sluzba wojskowa byla wowczas obowiazkowa dla wszystkich, lecz najskuteczniejsi w walce okazywali sie dobrze wyszkoleni, uzbrojeni, konni wojowie zawodowi. Najczesciej byli to rodzimi posiadacze wlosci, czasami przybysze z sasiednich krajow, szybko sie jednak polonizujacy. W okresie nieustannych wojen, podbojow, w czasie nieustalonych granic, silne, zawsze gotowe do walki wojsko stanowilo o potedze panstwa. Wladca dawal swoim wojom ziemie, oczywiscie wraz z ludzmi je zamieszkujacymi, a pozniej, od XII w., takze znak rozpoznawczy - herb, czesto nawiazujacy do starszego znaku wlasnosciowego lub pieczeci rodu. Na ryceerstwie tym ciazyl podstawowy i jedyny w zasadzie obowiazek: wystawiac i dowodzic oddzialami wojsk. Trzonem takiego oddzialu, choragwi rodowej, byli rycerze - opancerzeni, walczacy mieczem, kopia, toporem, siedzacy na silnych koniacy i nalezacy do jednego rodu. Poniewaz zbroje kryly twarze, znakiem rozpoznawczym bylo zawolanie, haslo rodzinne, okrzyk bojowy. Znakiem zas wizualnym proporzec z herbem oraz kolory i elementy herbowe na ubiorach, helmach i tarczach. Poza rycerzami w sklad oddzialu wchodzili konni kusznicy, piesi lucznicy, giermkowie, czeladz - rowniez w herbowych kolorach. Czasami w sklad choragwi wchodzili takze drobni, ubodzy rycerze, ktorych nie stac bylo na samodzielny zakup wyposazenia. Walczyli u boku seniorow i niekiedy przyjmowali ich herb na stale, stajac sie czlonkami rodu. Okres tworzenia sie rodow heraldycznych trwal w Polsce od konca XII do XIV wieku, na Mazowszu jeszcze w XV w. Rycerze byli elita panstwa. Sposrod nich krol wybieral swoich urzednikow, wojewodow, sedziow. Tylko oni, procz Kosciola i krola, mieli prawo posiadac ziemie. Stanowili zwarta, solidarna grupe spoleczna, swiadoma swej wyzszosci, odrebnosci i sily. Mieli poczucie dumy i godnosci, kierowali sie w walce rycerskim etosem. Przez pareset lat zdobyli wszystkie mozliwe przywileje - od ogromnych ulg podatkowych, poprzez monopol na stanowiska koscielne, wlasne sadownictwo, zwolnienie z oplat celnych, az po liberum veto i wybor krola. Szlachta bardzo dbala by jej szeregi nie powiekszaly sie o nowych, obcych czlonkow. Droga do stanu szlacheckiego byla dla ludzi spoza stanu trojaka: adopcja, nobilitacja i indygenat. Adopcja bylo uznanie nieszlachcica za czlonka swego rodu i danie mu wlasnego herbu, przy czym za nieszlachcica uznawany byl takze szlachcic spoza Polski. Slynna, grupowa adopcja odbyla sie po horodelskiej unii polsko-litewskiej w 1413 r., gdy najmozniejsze polskie rody przypuscily do swoich herbow rody litewskie. Najczesciej jednakze adoptowano przyjaciol, zasluzonych w sluzbie pracownikow, wiernych i przydatnych poddanych, towarzyszy broni, ale tez czasem majetnych mieszczan. Adopcja byla tak nagminnie stosowana, ze po 1616 r, calkowicie jej zakazano. Nobilitacji, czyli nadania herbu i uznanie szlachcica dokonywal do 1578 r. sam krol, pozniej krol pod kontrola sejmu, na koniec, od 1601 r. sejm, czyli sama brac szlachecka przez swych przedstawicieli. Indygenat byl przypuszczeniem przez krola i sejm do polskiego stanu szlacheckiego szlachcica zza granicy, lacznie z uznaniem jego herbu za polski. Indygenat byl w Polsce rzadkoscia, w calej historii Rzeczpospolitej wydarzyl sie zaledwie 413 razy. Procz odpowiednich zaslug, od kandydata wymagano posiadania na terenie naszego panstwa majatku ziemskiego oraz zlozenia przysiegi wiernosci Rzeczypospolitej. W przeciwienstwie do panstw zachodnich, zarowno herb jak i inne przywileje przyznawane byly nie osobie, lecz calemu rodowi po wsze czasy. Dziedziczenie pomnazalo wiec znacznie liczbe szlachty. W XVIII w. szlachta stanowila niemal 10 proc. spoleczenstwa, kilkakrotnie wiecej niz w innych panstwach Europy. Rownoczesnie nastepowalo silne rozwarstwienie ekonomiczne, od wlascicieli wielkich latyfundiow poczynajac, a konczac na szlacheckiej biedocie bez ziemi i dochodow, wegetujacej w miastach lub na sluzbie u moznych panow. Zakazany byl jednak szlachcicowi handel i rzemioslo pod kara pozbawienia szlachectwa. Cecha szlachty polskiej, odrozniajaca ja od zachodniej, byl jej demokratyzm. Wszyscy szlachcice byli formalnie rowni sobie, niezaleznie od majatku, posiadanych urzedow, koligacji, nie byly uznawane zadne tytuly arystokratyczne. Wyjatkiem byli ruscy i litewscy ksiazeta z tytulami sprzed unii. Wszyscy, poza jednostkowymi wyjatkami, hrabowie, baronowie sa z nadania obcych wladcow, najczesciej Rosji, Prus i Austrii w okresie zaborow. Rowniez w rodzinie, wsrod potomstwa, panowala rownosc. Dziedziczyli wszyscy synowie po rowno, corki rowne mialy posagi, herb i prawa szlacheckie wszystkim jednakowo przyslugiwaly. Rzecz oczywista byly to ideowe zalozenia, powszechne, ale czesto tez lamane. Mozne rody pysznily sie swymi zagranicznymi tytulami ksiazat, margrabiow, hrabiow i baronow, a zubozala szlachta sluzyla im unizenie. Jednakze najczestszym modelem polskiego szlachectwa byl wolny, niezalezny, dumny dwor. Dewiza polskiej szlachty bylo zdanie, ze "szlachcic na zagrodzie rowny wojewodzie" (
Tadeusz Gajl, "Polskie Rody Szlacheckie i ich herby").
*** "
Gdy dwoch Anglikow sie spotyka, mowia przede wszystkim o pogodzie" -
SAMUEL JOHNSON.
